17.01.2020 r.
Zagadnienie aktywności twórczej, ze względu na jej znaczenie dla rozwoju dziecka, budzi współcześnie coraz większe zainteresowanie. Aktywność twórcza pozwala dziecku lepiej poznać otaczający świat, jego właściwości i elementy.
Na rozwój podmiotowej aktywności dziecka duży wpływ mają warunki,w jakich się ono wychowuje. Dziecko przyjmuje wzory, atmosferę oraz zwyczaje swojego otoczenia. Znaczącą rolę w podejmowaniu przez dziecko własnej aktywności mają doświadczenia pierwszych lat jego życia, ich zakres i rodzaj. Od dorosłych więc zależy, czy stworzone warunki pozwolą na realizację przez dziecko jego własnej linii działania, jego różnorodnych indywidualnych dążeń, zamiarów i celów. Dom i środowisko rodzinne jest na pierwszym etapie życia dziecka jego najważniejszym światem.
Rolą otoczenia dziecka powinna być troska o stworzenie warunków Do podejmowania przez nie takich działań, których efekty będą zgodne z zamierzeniami tegoż otoczenia i, co najważniejsze, jego osobistymi zamierzeniami. Ważne jest również, aby przyczyniało się do rozwoju osobistego jednostki. Za nieprawidłową sytuację należy uznać taką, w której dorosły stawia przed dzieckiem zadania nie tylko niesprzyjające rozwojowi, ale nawet ten rozwój blokujące, takie jak wszelkie formy zadań uruchamiające rywalizację między jednostkami czy grupami. Udział dziecka w tworzeniu samego siebie będzie tym większy, im częściej aktywność przez niego podejmowana będzie jego aktywnością. Dziecko z natury swej jest aktywne, trzeba mu więc stworzyć takie warunki w domu, by mogło aktywność swoją rozwijać. Najpierw w zabawie, a potem w nauce i pracy, czyli w działalności odpowiadającej wiekowi jego rozwoju.
Postawa dorosłego, pozwalająca dziecku na poczucie swobody wyboru decyzji uczy samodzielności. Dziecko uczy się również zaradności poprzez przekonanie, że jest sprawcą tego, co się dzieje wokół niego. Rozwija się w dziecku przekonanie, że jest akceptowane, że może liczyć na pomoc dorosłego, gdy napotka na trudności,a co najważniejsze kształtuje się w nim przekonanie, że może liczyć na siebie, że da sobie radę. Ucząc się różnych sposobów pokonywania przeszkód, uczy się wiary w siebie.
Dziecko bawi się najpierw samo różnymi przedmiotami, zabawkami, które im prostsze, tym lepiej odpowiadają grze jego wyobraźni. Bawi się także w zespole swoich rodziców, rodzeństwa czy innych dzieci. Ważne, by dziecko zaangażować do współpracy w zajęciach domowych, najpierw bardzo prostych, a następnie bardziej złożonych i odpowiedzialnych. Nie mogą to być jednak zadania ponad jego siły. Tego rodzaju współpraca dziecka zbliża je bardzo
do rodziców i rodzeństwa i przygotowuje do życia społecznego. Dziecko w takiej współpracy doświadcza przeżycia sukcesów, nabywa poczucia swojej wartości, czuje się pomocne, a więc i potrzebne. Od tej zasady aktywności niedaleka jest już droga do zasady samowychowania.
W procesie uczenia się małego dziecka powinny przeplatać się działania podejmowane spontanicznie z własnej woli, z tymi, które dorosły zainspirował oraz bardziej czy mniej ukierunkował. Ważne jest, aby dorosłemu tak udało się zorganizować zewnętrzną sytuację, by jego program stał się wewnętrznym programem dziecka, by kształtować u dziecka motywację typu „chcę”, bo to, co ma robić jest ciekawe, bo może okazać się ciekawe, bo tak trzeba. Przez takie działania dorosłych wzbudzi się u dziecka zaciekawienie, zainteresowanie, chęć do stawiania pytań oraz formułowania zadań.
Otoczenie dziecka może więc stwarzać warunki, które będą sprzyjały rozwojowi aktywności własnej, albo też poprzez choćby manipulowanie systemem kar i nagród całkowicie ją zniszczyć, doprowadzić do tego, iż źródła aktywności dziecka będą tkwiły przede wszystkim poza nim. Stworzenie dziecku właściwych warunków do podejmowania przez nie różnorodnej, podmiotowej działalności sprzyjać będzie aktywności twórczej, a więc takiej, która będzie wnosiła coś nowego dla dziecka.
Reasumując, to my – dorośli, my – nauczyciele i wychowawcy powinniśmy pamiętać, że głównie od nas zależy, jak przebiega proces wychowawczy. Zewnętrzne czynniki środowiskowe oraz wpływy wychowawcze są wartościowymi źródłami rozwoju dziecka, o ile potrafią uruchomić w nim ową wewnętrzną, podmiotową motywację do działania i jednocześnie stworzą mu warunki umożliwiające uczenie się poprzez samodzielne odkrywanie i tworzenie. Ćwicząc uwagę dziecka, jego spostrzegawczość, wzbogacając słownik, poszerzając i utrwalając wiadomości o otaczającym świecie, inspirujemy do dalszych poszukiwań, rozwijamy postawę twórczą. Dlatego już od najmłodszych lat należy wdrażać uczniów do aktywnego i odważnego podejmowania problemów, które wzbudzając twórczą lub badawczą postawę, pozwolą ukształtować chęć do odkrywania i kreowania pożądanych wartości duchowych i materialnych.
Właściwe warunki do podejmowania przez dziecko tej aktywności sprawią, że dziecko lepiej pozna świat, jego właściwości i elementy oraz coraz lepiej poznawać będzie siebie, swoje możliwości działania, swoje właściwości. Będzie sobie powoli i stopniowo uświadamiać swoje „mocne” strony i ograniczenia. Poznając świat i siebie w toku działania może w dalszych działaniach te nowe informacje wykorzystywać. Dzięki temu dziecko zbuduje swoje miejsce w świecie.
Istotną rolę w tworzeniu warunków do rozwoju twórczej aktywności dziecka odgrywa nauczyciel, który umożliwia organizowanie sytuacji tzw. inspirujących, wyzwalających twórczość dzieci w różny sposób, np. tekstem literackim, muzyką, barwnym opowiadaniem, wywołanymi przeżyciami. Nauczyciel powinien być osobą inspirującą i organizującą warunki, nie tylko materialne (środki, materiały, narzędzia), ale także emocjonalne (odpowiednia atmosfera, sposoby pracy z dzieckiem), a więc to wszystko, co daje dziecku poczucie swobody, bezpieczeństwo i pewność, że jest akceptowane. Dla dzieci nie tyle istotny jest wynik ich aktywności, lecz sam proces tworzenia
i czynności z nim związane. Nauczyciel pełni rolę osoby zachęcającej do działania, podsuwa propozycje. Niezbędnym warunkiem twórczej aktywności dziecka jest bogate i zróżnicowane środowisko materialne (materiały plastyczne, narzędzia, książki, instrumenty muzyczne), które umożliwia dziecku wybór narzędzi i innych przedmiotów do działania np. tworząc malowane obrazy ma ono do wyboru różnorodne formaty papieru, wiele farb, różne pędzle; tworząc muzykę korzysta z różnych instrumentów muzycznych.
Pracując z dziećmi w sposób otwarty wyzwala się ich aktywność ruchową, literacką, muzyczną, plastyczną, teatralną. Pozwala się im współuczestniczyć w odkrywaniu świata, czyni się je podmiotem wychowania, a nie biernym przedmiotem. Ingerencja nauczyciela powinna być odpowiednio stosowana. Nie może ona hamować aktywności dzieci czy sprowadzać ją na niewłaściwe tory. Nauczyciel musi zachęcać uczniów do podjęcia lub kontynuowania pracy, rozwijać wątpliwości, niejasności poprzez udzielanie odpowiedzi na pytania, podsuwać ewentualne przykłady rozwiązań. Końcowym etapem procesu kierowania twórczością dzieci winna być ocena, a raczej omówienie jej wytworów w formie rozmowy.
Aktywność ruchowa obejmuje zadania mające charakter otwarty. Występuje w nich podmiotowe traktowanie uczniów, ich pełna samodzielność w rozwiązywaniu zadań, wyeksponowanie samokontroli i samooceny. Wykorzystując bogactwo form ruchu i ekspresji (ćwiczenia ruchowo-muzyczne, zabawy, taniec, opowieść ruchową, improwizację ruchową, inscenizację, groteskę, pantomimę, sceny dramatyczne), zmusza się młodego człowieka do tworzenia i eksperymentowania; stwarza się okazję do odkrywania i przeżywania. Ćwiczenia mające charakter otwarty, dają możliwość wykonywania zadania swobodnie i indywidualnie, nikt niczego nie narzuca, ale też nie pomaga.
Źródłem bogatych przeżyć i wrażeń, niezastąpionym sposobem wzbogacania wyobraźni oraz rozbudzania zainteresowania otaczającym światem ludzi i zwierząt jest literatura. Stwarza ona możliwości twórczego działania, szczególnie przez inspirowanie różnego rodzaju zabaw, a przede wszystkim zabaw inscenizowanych. Odtwarzanie treści utworów literatury dziecięcej w formie dramatyzowanej wywiera silny wpływ na przeżycia i emocje uczniów. Każde dziecko przeżywa fikcyjne sytuacje pokazane w opowiadaniach lub wierszach, identyfikuje się z bohaterami, uczestniczy w ich przygodach, radościach i smutkach. Stały kontakt dziecka ze starannie dobranymi utworami literackimi – piękną książką zawierającą obok tekstu literackiego prawdziwie artystyczną ilustrację, budzą wrażliwość estetyczną, a jednocześnie sprzyjają rozwijaniu jego postaw twórczych, wyzwalaniu form ekspresji słownej i plastycznej.
Kolejną dziedziną szczególnie sprzyjającą rozwojowi spontanicznej, twórczej wypowiedzi dziecka, chociażby ze względu na różnorodność wyrazu: słowo, śpiew, ruch, dźwięki instrumentów oraz różne efekty akustyczne jest muzyka. Wpływa ona na rozwój ogólny dzieci, zarówno w zakresie sprawności fizycznej, jak i intelektualnej. Ogromną radość sprawia dzieciom działalność polegająca na naśladowaniu bądź przetwarzaniu tego, co usłyszały.
Aktywność twórczą dziecko rozwija także poprzez działalność plastyczną, która rozwija inicjatywę dziecka i wiarę we własne siły, a więc cechy bardzo cenne w życiu. Pobudza też rozwój umysłowy i emocjonalny, usprawnia ręce dzieci, stanowi teren ich artystycznych doświadczeń. Wynikiem dziecięcej twórczej aktywności plastycznej dziecka mogą być wspaniałe wytwory ich pracy. Pomyślny rozwój tej twórczości zależy w dużej mierze od stosunku nauczyciela
do ucznia i jego wytworów. Dziecko oczekuje zachęty, aprobaty, życzliwego zainteresowania ze strony nauczyciela. Dobrze się czuje, gdy jest przeświadczone, że to, co samo zdziała i powie, jest ciekawe. Oschłość, krytyczne uwagi, wygórowane wymagania i ostry rygor paraliżują aktywność dziecka i jego wiarę we własne siły. Tym samym hamują też jego twórczość. Stwarzanie warunków dla dobrego samopoczucia dziecka i kierowania rozwojem jego twórczości w istotnym tego słowa znaczeniu wymaga również obserwowania dzieci i poznawania ich wytworów. Rysując, wycinając, czy lepiąc na dowolny temat dzieci mają szerokie pole do rozwoju pomysłowości.
Wszystkie formy ekspresyjnej twórczości dziecka mają ogromne znaczenie dla kształtowania twórczej postawy wobec rzeczywistości, twórczego stylu życia dojrzałej już jednostki. Są one również bazą dla dojrzałych form twórczości. Intensywna aktywność poznawcza i twórcza w dzieciństwie jest podstawowym warunkiem twórczości późniejszej. Dostarcza ona wiele satysfakcji, rozwija niezależność
i autonomię.
Opracowała
Kinga Rajkowska-Stachowicz
Wykorzystana literatura:
Chrzanowska D., Dziecko w wieku przedszkolnym, Warszawa 1978
Gloton R., Clero C., Twórcza aktywność dziecka, Warszawa 1985
Hurlock E. B., Rozwój dziecka, Warszawa 1985
Uszyńska – Jarmoc J., Twórcza aktywność dziecka, Białystok 2003
Zborowski J., Rozwijanie aktywności twórczej dzieci, Warszawa 1986
