Program zajęć socjoterapeutycznych dla dzieci i młodzieży

PROGRAM ZAJĘĆ SOCJOTERAPEUTYCZNYCH

DLA DZIECI I MŁODZIEŻY

                Pojęcie socjoterapii wywodzi się od łacińskiego słowa socius znaczącego towarzysz.

W „Słowniku pedagogicznym”, socjoterapia jest definiowana jako jeden ze sposobów łagodzenia oraz eliminowania norm i objawów negatywnych lub społecznie niepożądanych w zachowaniu. Definicja ta kładzie szczególny nacisk na charakter zaburzenia, którymi są zachowania niepożądane społecznie.[1]

Podstawowym celem zajęć socjoterapeutycznych, przez które będziemy rozumieli specyficzny rodzaj terapii grupowej zaburzeń zachowania dzieci i młodzieży, jest stworzenie uczestnikom warunków do zaistnienia procesu korekcji swojego postępowania, na co składa się: przebudowa negatywnych sądów poznawczych o sobie i innych;przeżycie emocjonalnego korektywnego doświadczenia będącego alternatywą dla wcześniej przeżytych urazów; wypróbowanie nowych efektywnych wzorców zachowań.

W socjoterapii przyjmuje się, że korekta zaburzeń zachowania będzie dokonywać się wskutek organizowania takich sytuacji społecznych w czasie zajęć, gdzie uczestnicy będą mieli okazję do korekty oraz kompensacji swoich wcześniejszych doświadczeń traumatycznych i emocjonalnych, co spowoduje, że w konsekwencji nauczą się nowych sposobów reagowania. Jednym z ważnych czynników leczniczych, tak jak w przypadku innych rodzajów terapii, jest katharsis, czyli pewnego rodzaju oczyszczenie, odreagowanie emocjonalnych napięć oraz nauczenie się nowych, skutecznych umiejętności psychologicznych.[2]

Cele socjoterapii, za Zofią Sobolewską, podzielić można na: terapeutyczne – dostarczanie wzorców zachowań pożądanych umożliwiających wypróbowanie i wyćwiczenie tych zachowań oraz odreagowanie napięć emocjonalnych; edukacyjne  – zapoznanie dzieci z zagadnieniami, które ułatwią funkcjonowania społeczne i radzenie sobie z problemami, umiejętność rozwiązywania konfliktów, rozpoznawania, nazywania i wyrażania emocji, pełnienia ról społecznych; rozwojowe – wynikają one z potrzeb związanych z etapami rozwojowymi, dominantą są potrzeby aktywności ruchowej, ciekawości poznawczej, kontaktu z rówieśnikami, zabawy.[3]

Cele terapeutyczne dotyczą głównie:

– odreagowania emocji,

– rozwiązywania problemów, trudnych sytuacji,

– lepszego zrozumienia ludzkich zachowań,

– otrzymywania wsparcia od grupy,

– przyjmowania i dawania informacji zwrotnych,

– poznania i nazywania własnych emocji.

Cele edukacyjne dotyczą przede wszystkim:

– uczenia stawiania granic, odmawiania,

– przełamywania nieśmiałości,

– uczenia radzenia sobie w sytuacjach stresowych,

– uczenia nawiązywania kontaktów,

– umiejętności wyrażania swoich uczuć,

– umiejętności wytyczania celu,

– umiejętności podejmowania samodzielnych decyzji i brania za nie odpowiedzialności,

– wyszukiwania zainteresowań, własnych możliwości i predyspozycji,

– uczenia tolerancji i akceptacji drugiego człowieka,

– uczenia współpracy i współdziałania.

Cele rozwojowe dotyczą głównie:

– poznania samego siebie,

– poznania swoich mocnych i słabych stron,

– poznania swoich talentów, zdolności,

– budowania poczucia własnej wartości,

– doskonalenia umiejętności zachowań asertywnych,

– kształtowania inteligencji emocjonalnej – rozpoznawanie, nazywanie emocji i uczuć,

– doskonalenie informacji zwrotnych.

W socjoterapii bardzo ważna jest diagnoza socjoterapeutyczna. Jej podstawowym celem jest zebranie informacji o dziecku, które umożliwią opracowanie programu korygującego typ zaburzenia i dadzą początek procesowi terapeutycznemu.

Aby zakwalifikować dziecko do udziału w zajęciach socjoterapeutycznych, nie zawsze są potrzebne bardzo rozległe testowe badania psychologiczne. W wielu wypadkach wystarczy opinia nauczyciela, wychowawcy, konsultacja psychologa szkolnego, czy pracownika poradni psychologiczno – pedagogicznej.[4]

Przystępując do diagnozy, terapeuta może korzystać ze wszystkich dostępnych i znanych metod poznania dziecka (najczęściej metody indywidualnych przypadków), dobierając odpowiednie techniki badań, np.:

– obserwacja dziecka;

– rozmowa i wywiad (rozmowa z samym dzieckiem, wywiad z jego rodzicami lub wychowawcą);

– ankieta i kwestionariusz (sondaż wśród uczestników zajęć na jakiś temat);

– test wiadomości i umiejętności (może określać obszar trudności szkolnych, z jakimi dziecko sobie nie radzi);

– analiza dokumentów (poznanie dokumentów instytucjonalnych związanych z dzieckiem, np. orzeczeń poradni);

– analiza wytworów (prac dziecka, np. rysunków);

– techniki socjometryczne (dokonanie tego rodzaju badań na początku i na końcu zajęć może dostarczyć informacji o zamieniającej się pozycji dziecka w grupie oraz spójności grupy).[5]

W pracy z dziećmi i młodzieżą coraz częściej mamy do czynienia z uczniami, u których występują zaburzenia emocjonalne,problemy z wyrażaniem swoich myśli i uczuć oraz prawidłowym komunikowaniem się z otoczeniem. Obserwujemy codzienne zmagania młodych ludzi z trudnościami życiowymi i odrzuceniem. Często są to osoby, które sprawiają kłopoty wychowawcze, mają problemy szkolne, trudności z przyswojeniem obowiązujących norm i zasad oraz trudności w relacjach międzyludzkich. Brak stałości środowiska wychowawczego, zmiana opiekunów prawnych, umieszczenie nieletnich w placówkach opiekuńczo-wychowawczych, powoduje dezorientację w świecie społecznych norm i wartości, nie rozumienie sensu przestrzegania zasad moralnych.

Wychodząc na przeciw potrzebom, chciałabym zaproponować program pracy, któregogłównym celem będzie:

– wyćwiczenie umiejętności rozpoznawania i nazywania własnych  uczuć i emocji,

– nabycie umiejętności rozmawiania o swoich przeżyciach,

– nabycie umiejętności panowania nad swoimi uczuciami i emocjami,

– umiejętne odreagowywanie nagromadzonego napięcia, agresji i złości,

– nawiązania i utrzymywania prawidłowych relacji z innymi ludźmi,

– wyćwiczenie umiejętności rozwiązywania konfliktów,

– nabycie umiejętności radzenia sobie ze stresem.

Uczestnicy zajęć nauczą się lepiej rozumieć siebie i swoich rówieśników, porozumiewać się z ludźmi, doceniać siebie i innych. To niezwykle ważne umiejętności, których trzeba się nauczyć, podobnie jak współpracy, wspólnego podejmowania decyzji czy harmonijnego współżycia opartego na szacunku, sympatii i asertywności. Aby uczestnicy zajęć otworzyli się na pozostałych członków grupy socjoterapeutycznej, musimy pamiętać o stworzeniu atmosfery bezpieczeństwa, która zmotywuje do mówienia o sobie i swoich umiejętnościach, wsłuchiwania się w to, co mówią inni oraz wzięcia pełnej odpowiedzialności za swój wkład pracy w tworzenie grupy.

Proponowany przeze mnie program socjoterapeutyczny może być cennym uzupełnieniem pracy wychowawczej z dziećmi i młodzieżą w placówce całodobowej. Stworzenie możliwości pracy w małych grupach oraz w odpowiednio dostosowanej sali pozwala na wprowadzenie elementów socjoterapii w plan zajęć, daje możliwość zróżnicowania oddziaływań w zależności od rodzaju zaburzeń. Uczestnictwo w stworzonej odrębnej grupie socjoterapeutycznej może dać szansę jej członkom na wzajemne poznanie się i ujrzenie siebie w zupełnie innym świetle, niż ma to miejsce w zwykłych kontaktach mających miejsce w codziennym życiu jednostki w placówce.

Bardzo cennym elementem pracy socjoterapeutycznej w oparciu o opisywany program jest możliwość osiągnięcia przez członków grupy poczucia indywidualności i podmiotowości oraz zdobycie określonych umiejętności w toku trwania zajęć takich jak: rozładowywanie napięć, rozpoznawanie i radzenie sobie z emocjami, mediacja, komunikacja, tolerancja, radzenia sobie ze stresem, asertywność. Stopień przyswojenia i utrwalenia określonych umiejętności zależy w dużym stopniu od intensywności i czasu trwania zajęć.

Grupa terapeutyczna istniejąca w warunkach placówki całodobowej może stać się azylem pozwalającym, chociaż na pewien czas, oderwać się od codziennego życia podporządkowanego ścisłemu regulaminowi i planowi dnia. Spotkania grupowe dają okazję do satysfakcjonujących nowych doświadczeń społecznych, gdzie uczestnicy mogą liczyć na wsparcie, pomoc, relaks i zabawę.

Cele programu

1. Rozwojowe:

– zaspokojenie potrzeby przynależności do grupy rówieśniczej i jej aprobaty,

– zaspokojenie potrzeby nawiązania bliskiego kontaktu z osobą dorosłą,

– zaspokojenie potrzeb wyrażania siebie, intymności,

– zaspokojenie potrzeby aktywności społecznej,

– budowanie poczucia wspólnoty w grupie.

2. Edukacyjne:

– zdobycieumiejętności porozumiewania się i konstruktywnego rozwiązywania konfliktów
z dorosłymi i rówieśnikami,

– doskonalenieumiejętności rozpoznawania i nazywania uczuć i emocji,

– zdobycie umiejętnościróżnych sposobów odreagowywania trudnych emocji,

– zdobycie umiejętności wyrażania uczuć,

– zdobycie wiedzy  na temat skutecznej komunikacji.

3. Terapeutyczne:

– budowaniepozytywnego obrazu siebie,

– zwiększenie poczucia własnej wartości,

– zaspokojenie potrzeby bycia ważnym.

W pracy z grupą socjoterapeutyczną to przede wszystkim metody aktywne pozwalają na osobiste przeżywanie treści poszczególnych zajęć przez uczestników programu, ułatwiając nawiązanie bliższego kontaktu prowadzącego z uczestnikami. Taka forma pracy sprzyja swobodnym i szczerym wypowiedziom uczestników, co pozwala na korektę błędnych informacji oraz umożliwia głębszą refleksję odbiorców programu. Pozwala również lepiej zrozumieć i zapamiętać treści programu przez jego uczestników. W zajęciach stosowane są m.in. następujące techniki pracy: krąg, praca w małych grupach, „burza mózgów”, mini wykład, drama, zabawa, ćwiczenia relaksacyjne, rundka.

Krąg – ułatwia nawiązanie kontaktu wzrokowego.

Praca w małych grupach – pozwala na swobodne wypowiadanie się, angażuje do pracy wszystkie osoby, dynamizuje zajęcia.

„Burza mózgów” –  pozwala zaktywizować grupę i wyzwolić jej potencjał twórczy.

Mini wykład – stanowi dobry sposób wprowadzenia do dyskusji nad poruszanym problemem.

Drama – umożliwia odgrywanie scenek związanych tematycznie z sytuacjami występującymi w rzeczywistości.

Zabawa – pozwala uwolnić się od codziennych problemów życiowych, surowych wymogów stawianych przez otoczenie.

Ćwiczenia relaksacyjne – pozwalają na odreagowanie stresu, zmniejszenie napięcia nerwowego, umożliwiają lepszą koncentrację.

Rundka – daje możliwość dzielenia się z innymi swoimi doświadczeniami, omówienia
i podsumowania zajęć.

Mając na uwadze efektywność programu, widzę potrzebę prowadzenia tych zajęć przez dwie osoby, które funkcjonowałyby w grupie na zasadzie uczestnictwa.

Spotkania odbywałyby się jeden raz w tygodniu i trwały każdorazowo 90 minut.

Wszystkie zajęcia byłyby prowadzone według wcześniej opracowanych scenariuszy.

Skuteczność działań zaproponowanych przez socjoterapeutę zależy po pierwsze, od właściwie dobranych zabaw, gier i ćwiczeń, po drugie, od stworzonej przez niego przyjaznej atmosfery.

Rola prowadzącego zajęcia polega przede wszystkim na budowaniu zaufania w grupie oraz interweniowaniu w sytuacjach, które zagrażają realizacji celów albo bezpieczeństwu fizycznemu lub psychicznemu uczestników grupy.

Terapeuta musi być modelem zachowań pożądanych, których włączenie
w postawę dziecka jest naczelnym zadaniem socjoterapii. Uczestniczy w procesie zdobywania przez dziecko doświadczeń poznawczych i emocjonalnych. Sam również czerpie od grupy, poznając charakterystyczne dla dzieci i młodzieży reakcje na zaplanowane przez siebie bodźce.

Planując tematykę zajęć, zadania, ćwiczenia i gry, prowadzący pomaga uczestnikom zajęć w zdobywaniu nowych doświadczeń, które wpłyną na zmianę sądów dziecka na temat dorosłych. Socjoterapeuta musi być modelem „dobrego dorosłego”. Musi być opanowany i cierpliwy, poświęcać dzieciom czas i uwagę. Powinien być wrażliwy, życzliwy i pełen ciepła. Jednocześnie powinna go cechować życzliwa konsekwencja w działaniu i stanowczość, zwłaszcza wtedy, gdy w grupie pojawiają się zachowania destrukcyjne takie, jak: agresja, dominacja czy obwinianie.

Kolejną bardzo ważną cechą terapeuty jest elastyczność w prowadzeniu zajęć, co oznacza dostosowanie stylu, form oraz metod pracy do sytuacji grupowej. Taki trener nie może zatem trzymać się sztywno opracowanego przez siebie scenariusza zajęć, zawsze powinien mieć na uwadze aktualne wydarzenia pojawiające się w grupie, etap jej rozwoju oraz potrzeby grupy w danym momencie.[6]

                Tematyka zajęć

I. Zajęcia integrujące grupę.

1. Bliższe poznanie się członków grupy.
2. Wytworzenie atmosfery bezpieczeństwa, zaufania i otwartości na zajęciach.
3. Budowaniem poczucia własnej wartości.
4. Wzmacnianie samodzielności i indywidualności.

II. Emocje i uczucia.

1. Rozpoznawanie i nazywanie przeżywanych uczuć.
2. Konstruktywne wyrażanie i odreagowanie emocji.
3. Umiejętność relaksacji, aktywnego i biernego odpoczynku.

III. Umiejętność radzenia sobie z konfliktami.

1. Zdobycie umiejętności negocjowania i konstruktywnego porozumiewania się.
2. Umiejętność bycia asertywnym.
3. Zdobycie wiedzy na temat barier komunikacyjnych.
4. Zdobycie umiejętności rozwiązywania konfliktów.

IV. Zamknięcie pracy z grupą.

1. Spotkanie podsumowujące pracę grupy.
2. Grill na zakończenie zajęć.

Proponowane scenariusze zajęć

                1.Scenariusz zajęć „Przyjaźń”

Cel główny: Uświadomienie sobie przez dzieci znaczenia przyjaźni w życiu człowieka.
Cele operacyjne:

Dziecko:

– wie kto to jest przyjaciel;
– zna pożądane cechy i umiejętności przyjaciela;
– aktywnie uczestniczy w zabawie;
– zgodnie współdziała w zespole.

Metody pracy: pogadanka, giełda pomysłów, zabawa ruchowa.

Formy pracy: indywidualna, grupowa, zespołowa.

Przebieg zajęć:

1. Powitanie. Rundka „Co miłego spotkało mnie w minionym tygodniu?”
2. Ustalenie tematu i celu zajęć.
3. Omówienie zadań,  gier i zabaw, demonstracja.
4. Udział dzieci w poszczególnych zadaniach, grach i zabawach.
5. Omówienie i podsumowanie zajęć.
6. Rundka „Co było dla mnie ważne na dzisiejszych zajęciach?”
7. Podziękowanie dzieciom za udział w zajęciach. Pożegnanie.

Mój przyjaciel

Gdy jest mi smutno
I kłopoty mam,
On mi mówi – nie martw się –
Zaraz Ci pomogę
Znaleźć wyjścia drogę
I problemy pójdą w dal.

Mój przyjaciel dobry jest,
Ja go lubię i on mnie.
I choć mam kłopotów sto,
Nie opuści nigdy mnie na krok.
Przyjaciela dobrze mieć,

Razem z nim weselić się,
Choćby nawet było źle,
Przyjaciela zawsze dobrze mieć.

Znów w szkole dwója,
W domu krzyk i zgiełk.
Przyjaciel martwi się,
Zaraz mi pomoże
Znaleźć wyjścia drogę,
By zmartwienie poszło w dal.

Henryk Hampel

1.Wysłuchanie wiersza „Mój przyjaciel”. Nawiązując do treści wiersza terapeuta prowadzi z dziećmi rozmowę o przyjaźni. Zadaje pytania: „Kto to jest przyjaciel?”, „Czy warto mieć przyjaciół?”, „Jak znaleźć i utrzymać przyjaźń?”, „Jak się czuje osoba mająca przyjaciela?”, „Jak się czuje osoba nie mająca przyjaciela?”.

2.Dzieci wybierają cechy prawdziwego przyjaciela. W grupach każde z dzieci losuje karteczkę, na której zostały zapisane pozytywne oraz negatywne cechy i zachowania ludzi. Dzieci odczytują napisy, a następnie układają tylko pozytywne cechy wokół papierowego kółka z napisem przyjaciel.

3.„Nie szata zdobi człowieka”.

Dzieci zostają podzielone na dwie grupy. Otrzymują pudełka z taką samą zawartością, ale jedno zapakowane ładnie, a drugie brzydko. Każda z grup rozpakowuje pudełko. Następuje porównanie zawartości, po czym stwierdza się, że najważniejsze w człowieku jest to co  niewidoczne: charakter, stosunek do innych, jakiś talent.

4.Układanie z rozsypanki wyrazowej zdań:

Przyjaciel pomaga w potrzebie.
Przyjaciel potrafi dochować tajemnicy.
Przyjaciel lubi się ze mną bawić i uczyć.
Na przyjaciela zawsze mogę liczyć.
Przyjaciel zawsze dotrzymuje słowa.

Mój przyjaciel troszczy się o mnie.

5. Niedokończone zdania:

Przyjaciel to …

Przyjaciel pomaga, kiedy…

Z przyjacielem najlepiej…

Prawdziwy przyjaciel powinien być…

Bardzo lubię, gdy ze swoimi przyjaciółmi…

Uważam, że jestem dobrym przyjacielem, gdyż…

6.„Węzeł”.

Grupa stoi w kole twarzami do środka. Każdy wyciąga prawą rękę i chwyta kogoś również za prawą rękę; nie można chwycić ręki kogoś, kto stoi obok. Tak samo postępujemy z lewą ręką, ale tym razem nie można chwycić za rękę osobę stojącą obok, ani też osobę, którą już trzymamy. Teraz nie puszczając rąk, grupa musi rozplątać węzeł przechodząc nad, pomiędzy, pod rękami…

7. Podsumowanie zajęć.

Prowadzący przypomina najistotniejsze zasady dotyczące mądrego przeżywania przyjaźni oraz zachęca dzieci do odpowiedzialności za przeżywaną przyjaźń. Tym wszystkim, którzy nie wierzą w bezinteresowną przyjaźń trener życzy, aby zmienili zdanie i nawiązali jak najszybciej prawdziwe przyjaźnie.

2. Scenariusz zajęć „Co to jest uzależnienie?”

Cel główny: Dziecko wie czym jest uzależnienie, dlaczego ludzie stosują używki, rozumie sens nie sięgania po nie.

Cele szczegółowe:

Dziecko:

– zna definicję słowa „uzależnienie”,

– zna powody, dla których ludzie sięgają po środki uzależniające,

– zna alternatywne sposoby zaspokojenia własnych potrzeb, poprawy własnego nastroju.

Metody pracy: oparte na słowie (mini wykład, pogadanka, rozmowa kierowana, „burza mózgów”), oparte na działaniu.

Formy pracy: indywidualna, zbiorowa.

Przebieg zajęć:

I. Faza wstępna:

1. Powitanie. Rundka „Co miłego spotkało mnie w minionym tygodniu?”
2. Ustalenie tematu i celu zajęć.

II. Faza realizacyjna:

1. Burza mózgów. „Co ludzie robią, aby poczuć się dobrze, poprawić sobie nastrój?”

Zapisanie pomysłów na arkuszu w dwóch kolumnach:

– naturalne sposoby uzyskania zadowolenia z życia,

– chemiczne sposoby poprawy samopoczucia.

Postawienie dzieciom pytania czy widzą jakieś różnice w tych kolumnach.

1. Rozmowa kierowana: „Od czego można się uzależnić?”(W oparciu o to, co zostało zapisane na arkuszu.)
2. Burza mózgów: „Co to jest uzależnienie?”

Uzależnienie to silne pragnienie lub nieodparty przymus dalszego sięgania po środek (brania środka); zdobywanie go wszelkimi możliwymi sposobami i za każdą cenę; towarzyszy mu tendencja do zwiększania dawek.

1. Przyczyny brania narkotyków i in. używek – praca w grupach.

Dzieci odpowiadają na dwa pytania:

1. Dlaczego młodzież sięga po środki uzależniające?;

2. Dlaczego dorośli sięgają po środki uzależniające?

Przeniesienie wyników pracy na duży papier.

np. dla szpanu, okazania dorosłości, towarzystwa; nacisk kolegów, z nudów, uciekanie od problemów…

Omówienie wymienionych powodów; zwrócenie uwagi na różnice między młodzieżą, a dorosłymi.

1. Postawienie dzieciomom pytań: czy te powody są uzasadnione; czy potrzeby stojące za nimi można zaspokoić w inny bezpieczny sposób (jaki?).
2. Rundka zamykająca: „Sięgając po narkotyki można stracić…”.

III. Faza podsumowująca:

1. Podsumowanie zajęć.
2. Rundka „Co było dla mnie ważne na dzisiejszych zajęciach?”
3. Podziękowanie dzieciom za  udział w zajęciach. Pożegnanie.

                3. Scenariusz zajęć „Zakończenie pracy grupy – grill”

Cel główny: Kształtowanie właściwych postaw dzieci. Podsumowanie działalności pracy grupy socjoterapeutycznej.

Cele operacyjne:

Dziecko:

– potrafi kulturalnie zachować się podczas grilla;

– zna zasady bezpiecznego zachowywania się w pobliżu ognia.

Metody pracy: słowna, pokazowa, działalności praktycznej.

Formy pracy: grupowa, zespołowa.

Przebieg zajęć:

1. Powitanie. Rundka „Co miłego spotkało mnie w minionym tygodniu?”
2. Omówienie zasad bezpiecznego i kulturalnego zachowania się podczas grilla.
3. Wspólne przygotowanie kiełbasy, chleba, tacek, sztućców itp.
4. Udział w grillu.
5. Wspólne pieczenie kiełbasek. Luźne rozmowy członków grupy.
6. Pomoc w posprzątaniu po grillu.
7. Rundka „Co było dla mnie ważne na zajęciach grupy?”
8. Podziękowanie dzieciom za  udział w zajęciach. Pożegnanie.

Kinga Rajkowska-Stachowicz

BIBLIOGRAFIA

1. Jagieła J., Socjoterapia w szkole. Krótki poradnik psychologiczny, Wyd. Rubikon, Kraków 2009.

2. King N., Drama – tworzenie opowieści w terapii, Warszawa 1999.

3. Roine E., O tym jak grać główną rolę w życiu, Warszawa 1982.

4. Sawicka K., Socjoterapia – proces i metoda, [w:] Sawicka K. (red.), Socjoterapia, Warszawa 1999.

5. Sobolewska Z., Zajęcia socjoterapeutyczne dla dzieci i młodzieży – zasady projektowania zajęć, OPTA, Warszawa 1993.

6. Strzemieczny J., Program zajęć socjoterapeutycznych dla dzieci ze szkół podstawowych, MEN, Warszawa 1998.

7. Szewczuk W. (red.), Słownik psychologiczny, WP, Warszawa 1985.

8. Ziemski S., Problemy dobrej diagnozy, WP, Warszawa 1973.