Zaburzenia mowy

Emilia Węcek 

Zaburzenia mowy u dzieci z upośledzeniem umysłowym w okresie  przedszkolnym.

„Mowa to czynność złożona, w której realizację – poza sferą słuchową – zaangażowanych jest wiele struktur mózgowych kierujących oraz scalających pracę układów anatomicznych i funkcjonalnych biorących bezpośredni udział w odbiorze i nadawaniu mowy”.  H. Nartowska

    Mowa jest sposobem komunikowania się z innymi ludźmi i ma bardzo duże znaczenie dla rozwoju dziecka oraz dla jego psychicznego i społecznego przystosowania.
Proces komunikacji u dzieci z niepełnosprawnością intelektualną, szczególnie  z głębszymi deficytami w rozwoju, przebiega w sposób opóźniony i  nie zawsze harmonijny.
Wszystkie dzieci upośledzone umysłowo mają opóźnienia w rozwoju mowy, a niekiedy zaburzenia mowy i języka.   Zaburzenia mowy dotyczą przede wszystkim nieprawidłowości artykulacyjnych, płynności oraz oddychania i fonacji, natomiast zaburzenia językowe odnoszą się do nieprawidłowego tworzenia wypowiedzi.[1]
 Zaburzenia mowy u dzieci z upośledzeniem umysłowym zauważa się już na etapie gaworzenia.
Według L. Kaczmarka  można wyróżnić następujące etapy kształtowania się rozwoju mowy:

·  Okres przygotowawczy (wstępny lub zerowy) . Obejmuje on przedział „wieku” od 3 do 9 miesiąca życia płodowego. W tym czasie u mającego przyjść na świat dziecka wykształcają się narządy mowne i rozpoczyna się ich funkcjonowanie.

·  Okres melodii (0 – 1 roku życia). W tym okresie pojawia się:

         o    głużenie – u dzieci zdrowych trwa w 2 – 3 miesiącu życia, a u dzieci    upośledzonych w 4 – 13 miesiącu życia. 

         o    gaworzenie – u dzieci w normie – w drugim półroczu życia, a u dzieci upośledzonych – w zależności od poziomu rozwoju psychofizycznego, może ono wystąpić nawet między 7 miesiącem – 6 rokiem życia, to jest wtedy, kiedy ich rozwój umysłowy odpowiada wiekowi inteligencji w przedziale od 4 – 11 miesiąca. 

· Okres zdania (sygnału dwuklasowego). U dzieci zdrowych obejmuje trzeci rok życia (tu widać ogromny postęp w rozwoju mowy), a u dzieci upośledzonych okres ten wyraźnie się wydłuża – (4 – 13,5 rok życia). W tym przypadku ważny jest wiek inteligencji, ponieważ wraz jego wzrostem rośnie zdolność wypowiadania coraz to dłuższych  zdań.

· Okres wyrazu (1 -2 rok życia). U dzieci w normie obejmuje drugi rok życia, natomiast u dzieci upośledzonych okres ten przypada na czas 18 miesiąca do 10 roku życia.[2]

Zaburzenia mowy u dzieci  niepełnosprawnych intelektualnie mają charakter globalny, który manifestuje się dezintegracją całego funkcjonalnego systemu mowy. Naruszone zostaje kształtowanie się wszystkich komponentów mowy: fonetyczno-fonematycznej strony, leksyki, gramatycznej struktury mowy. Mowa bierna i czynna tych dzieci jest niedorozwinięta. W większości przypadków mają problemy z mową głośną i pisemną.[3]
Prawie wszystkie dzieci upośledzone umysłowo mają w wieku szkolnym wady wymowy. Wady te są zazwyczaj rozpoznawane jako dyslalia, gdy tymczasem bywa to często dysartia, szczególnie u dzieci z  mózgowym porażeniem dziecięcym. Wady wymowy u dzieci upośledzonych umysłowo są bardziej skomplikowane niż u dzieci normalnych. Przyczyną tego mogą być anomalie anatomiczne powodujące dysglozję.  Dysgramatyzm i ubogi słownik upośledzonych umysłowo świadczą o ich niskiej sprawności systemowej, czyli o niskiej kompetencji ligwistycznej. Budują oni zdania niepoprawne pod względem gramatycznym lub semantycznym oraz nie zauważają i nie korygują błędów.[4]

L. Kaczmarek opracował klasyfikację zaburzeń mowy. Klasyfikacja  ta uwzględnia nie tylko objawy, ale i przyczyny powstałych zaburzeń. Zdaniem autora punktem wyjścia do ustalenia rodzaju zaburzeń jest wypowiedź, a przede wszystkim treść, forma językowa i substancja foniczna. W następstwie tego, daje się wyróżnić zniekształcenia treści, formy językowej oraz substancji fonicznej w obu płaszczyznach: suprasegmentarnej i segmentalnej.
Zniekształcenia treści obejmują zaburzenia procesu uogólniania i abstrakcji, brak logiki w budowanych tekstach oraz zaburzenia ukierunkowania w myśleniu. Mogą być spowodowane chorobami psychicznymi i epilepsją, chorobami naczyniowymi mózgu. Mają one  związek z nieprawidłowościami w funkcjonowaniu języka oraz ze zniekształceniami substancji graficznej.
Zniekształcenia w zakresie formy językowej obejmuje pierwotny brak mówienia i rozumienia, czasem również utratę obu tych zdolności przy nabytych uszkodzeniach mózgu, np.:

·  afazja – utrata zdolności budowania tekstów słownych;

·  agramatyzm – budowanie wypowiedzi z samych symboli bez uwzględnienia reguł gramatycznych;

·  przejęzyczenia – pomyłka w wypowiedzi słownej i pisanej.

    Zaburzenia substancji obejmują nieprawidłowości zarówno w płaszczyźnie

suprasegmentalnej, przejawiające się w płynności wypowiedzi np.: jąkanie, tachylalia, bradylalia, giełkot, zaburzenia głosu (afonia, dysfonia, fonasteria, rynolalia, utrata lub zatracenie zdolności postrzegania i odtwarzania układów rytmicznych), jak w płaszczyźnie segmentalnej, powodujące różnorodne wady artykulacyjne (wady wymowy).
U jednostek upośledzonych umysłowo często występuje niedorozwój mowy. Powstaje on na ogół na tle ogólnego niedorozwoju dziecka, a więc fizycznego i niedorozwoju umysłowego. Niedorozwój mowy jest tym głębszy, im głębszy jest niedorozwój umysłowy. W niedorozwoju umysłowym głębokim opanowanie mowy waha się w granicach od niemocy do zdolności wypowiadania kilku słów. W niedorozwoju znacznym mowa opiera się na zdaniach prostych lub składa się z wyrazów wspomaganych gestami. Słownictwo dzieci z diagnozą znacznej i umiarkowanej niepełnosprawności jest na ogół bardzo ubogie. W niedorozwoju umiarkowanym występuje zwolnione tempo rozwoju mowy. Natomiast w niedorozwoju lekkim wypowiedzi są ubogie pod względem leksykalnym – przeważa w nich słownictwo bierne. Dzieci mają trudność w przyswajaniu słownictwa i bezsensownym rozumieniu wypowiedzi.[5]

BIBLIOGRAFIA

1.     Czaplewska  E,  Milewski S. ,, Diagnoza logopedyczna, Podręcznik akademicki” Sopot 2015

2.     Iwanowna Łałajewa Raisa,, Diagnoza różnicująca zaburzenia mowy u dzieci  alalią i niepełnosprawnością intelektualną „ w  Szkoła Specjalna Nr. 3 maj/czerwiec 2009

3.     Kaczmarek  L. (1975): Korekcyjna klasyfikacja zaburzeń słownego i pisemnego porozumiewania się, Logopedia

4.     Kaczorowska- Bray Katarzyna ,, Biologiczne podłoże zaburzeń mowy u osób z niepełnosprawnością intelektualną,  w Logopedia XXI, ,, Biomedyczne podstawy logopedii”  , red. S. Milewski, Jerzy Kuczkowski, Katarzyna Kaczorowska- Bray.

5.      Nowaczyk Natalia ,, Komunikacja językowa dzieci z niepełnosprawnością intelektualną” w Remedium Nr. 2 Luty 2015  ,, Profilaktyka problemowa i promocja zdrowia psychicznego”.

6.     Radecka Karolina ,, Opóźniony rozwój mowy a upośledzenie umysłowe” w  ,, Wychowanie na co dzień” Nr. 6 czerwiec 2009

7.     Rakowska A. ,, Język komunikacja niepełnosprawność, wybrane zagadnienia”  Kraków 2003

8.     Tarkowski Z. ,, Zaburzenia mowy dzieci upośledzonych umysłowo” w Logopedia, Pytania i odpowiedzi, podręcznik akademicki Tom 2, red. T. Gałkowski, G. Jastrzębowska, Opole 2003